‘De coniferen van deze kunstenaar overtreffen in schoonheid de beroemde dennen van Bauer (1) …

​…en helaas blijft het werk onbekend’, schrijft plantkundige André Lawalrée (2) in 1950 in het Natura Mosana (3) en zelfs in 1980 in het BN (4).

Encephalartos villosus, Lemaire, ad nat.del., 21 juni 1923

De lezer zal de vele voetnoten opmerken en zich afvragen waarom die niet zomaar in de tekst zijn verwerkt.  Indien we dat toch doen, zal de persoon in kwestie op de 2de plaats komen te staan en dat is net wat we niet willen.  Die voetnoten zijn echter wel nodig om de tekst volledig te begrijpen.
 
In Watermaal-Bosvoorde wordt op 9 augustus 1883  Hélène Durand  geboren.  Als dochter van een botanicus en kleindochter van een schilder worden zowel de kennis van de plantenwereld als van het tekenen haar in de schoot geworpen.                                                  
​Grootvader Louis Durand (1817-1890) is predikant en schilder in het prachtige kanton Vaud in Zwitserland.  Zijn werken moeten kwalitatief goed geweest zijn aangezien hij verschillende malen uitgenodigd wordt door de Société suisse des Beaux-Arts voor deelname aan tentoonstellingen in de stad Lausanne.  Vooral zijn landschappen vallen enorm in de smaak.  Als Hélènes grootvader met een Belgische huwt, komt hij in België wonen.  Hun zoon Emile, één van de oprichters van de Cercle des jeunes botanistes liégeois (5), deelt zijn interesse voor de plantenwereld met zijn jongere broer Théophile (1855-1912), de vader van Hélène ​Durand.  Théophile heeft zelf een nauwe band met andere botanici die hem helpen zijn kennis in verband met de flora in België en Zwitserland te verbreden.  Hij kan aan het werk in de Rijksplantentuin, de Jardin botanique de l’Etat.  In 1879 als vrijwilliger, in 1895 als curator en zijn vele werk en publicaties zorgen ervoor dat hij er in 1902 directeur wordt.  Dat zijn reputatie een gevestigde waarde is, blijkt uit zijn deelname aan het Internationaal Botanische Congres (6) en de vele catalogi met zijn onderzoeken en zijn publicaties die in veel buitenlandse botanische tuinen als handleiding worden gebruikt (7).  Zo helpt hij bijvoorbeeld mee aan het eerste aanvullende deel van de Index Kewensis (8). 
 
We zijn rond de eeuwwisseling in een periode beland waar België door zijn economische groei tussen andere welvarende landen staat, we hebben zonet de 1ste schoolstrijd (1878-1884) achter de rug en de kloof tussen verschillende kunstenaars en wetenschappers wordt gedicht.  Men wisselt ideeën uit en men verenigt zich, zie bijvoorbeeld de Belgische kunstenaarsgroep Les XX.  Hélène Durand mag, al is ze een meisje, studeren en behaalt op 20-jarige leeftijd haar welverdiende diploma ‘Maitresse des arts professionnels’ (9).  Wegens geldgebrek kan de Plantentuin geen tekenaar, illustrator of ontwerper aanwerven, en haar vader, op dat moment directeur, vraagt of ze komt helpen, op vrijwillige basis weliswaar, zonder bezoldiging.  

Polystachya poluchaete, Krzl, Orchideae, sept 1904, d’après nature

​Naast de tekenlessen die ze vanaf september 1903 onderwijst in l’Académie des beaux-arts te St-Joost-ten-Node gaat Hélène aan de slag in de Rijksplantentuin en volgt ze ondertussen lessen aan de Vrije Universiteit van Brussel (ULB) bij plantenfysioloog Léo Errera.  Deze lessen en de micrografische interesse van de toenmalige conservator van de Rijksplantentuin, Jean Massart, moedigen haar nog meer aan botanisch te tekenen (10).  Omdat de Plantentuin de aankoop van micrografische en wetenschappelijke illustraties niet ziet zitten, tekent Hélène ze met pen of met aquarel minutieus na; dit betekent een enorme verrijking voor de iconotheek, d.w.z. de verzameling gravures, tekeningen, monsters en stalen.  

---

​Het Afrikaanse land Congo wordt tijdens de conferentie van Berlijn in 1885 aan België toegekend wat op zich een fantastische uitdaging is voor geologische, aardrijkskundige, antropologische en botanische wetenschappers.  Was men voordien enkel met de flora op het Europese vaste land bezig, dan krijgt men nu de gelegenheid de Afrikaanse flora te bestuderen en grote wetenschappelijke inventarissen aan te leggen.  Hiervoor worden verschillende instituten opgericht met als eerste het  Musée du Congo (11).   Koning Leopold II, eigenaar van de Vrijstaat Congo, stuurt Belgische botanici zoals Emile Gislain  en Louis Gentil ter plaatse om de Afrikaanse flora te onderzoeken in de door hen opgerichte  Jardin Botanique d’Eala (12). Veel plantenstalen worden naar België gestuurd om er te worden bestudeerd en geïnventariseerd.  Je zou verwachten dat hiermee in de Rijksplantentuin een uitzonderlijk herbarium wordt aangelegd.  Niets is minder waar.  Geldnood zorgt ervoor dat er veel te weinig mensen hieraan kunnen werken.  Op dat moment is François Crépin directeur van de Nationale Plantentuin (van 1876 tot aan zijn overlijden in 1901) en geeft hij de opdracht om de Afrikaanse flora te inventariseren door aan plantkundige Nijpels.  Nijpels is genoodzaakt een beroep te doen op een vrijwilligster: Mariette Hannon.  Mariette Rousseau-Hannon heeft al eerder haar diensten bewezen aan de Plantentuin (13).  Planten, zaden en stalen worden in vochtige kelders en op zolders gestockeerd, waardoor heel wat verloren gaat.  

Twee mycologische tekeningen : 1. Cola Flamignii sterculiaceae, DeWild, 20 nov 1909, d’après échantillon d’herbier en 2. Caloncoba Welwitschii (Oliv)., Bixaceae, 1930uitgegeven in het Bulletin de l’Institut royal colonial I 1930.   
​

​Kunnen we het François Crépin kwalijk nemen dat deze belangrijke verzameling uit Congo verloren ging?  Eigenlijk niet.  Hij heeft er de middelen en de mensen niet voor om alles op een zo goed mogelijke manier te organiseren.                                                                  
​Bovendien gaat zijn interesse naar zijn grote liefde: de roos.  Crépin heeft op dat moment in de Plantentuin een eigen herbarium met 43.000 monsters van wilde rozen.  Ze komen uit België, Nederland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Duitsland en Zwitserland.  Tot op het einde van zijn leven legt hij zich toe op deze collectie.  En het is plantkundige G.A. Boulenger (1858-1937) die dankzij deze schitterende rozencollectie in 1924 een belangrijk en zeer indrukwekkend werk ‘Les Roses d’Europe de l’herbier Crépin.’ maakt.
Het teloorgaan van de herbariums is waarschijnlijk het sein voor Théophile Durand om hier dringend een werk aan te wijden.  Emile De Wildeman (14) krijgt de verantwoordelijkheid  alle stalen die vanuit Congo naar België gestuurd zijn, te bestuderen en te inventariseren. Samen publiceren ze in 1901 : Plantae Gilletianea Congolenses waarin de meeste van de 2100 toegestuurde stalen vermeld staan. 
Daar de botanici die in Congo verblijven, afhankelijk zijn van buitenlandse botanische tekenaars pusht een goeie vriend van François Crépin, nl. Oswald de Kerkhove de Dentergem (15), Hélène Durand zich hiervoor in te zetten.  Van de toenmalige directeur van het Musée du Congo, Baron de Haulleville, krijgt ze in 1906 zelfs de titel  ‘Dessinateur du  Gouvernement du Congo’.  

​Encephalartos Laurentianus, De Wildeman, Gillet – Kisantu – Congo, ad nat.del., 27 november 1926      

​Abies Concolor, Lindl. Et Gord. (Cone bleu) de l’Arboretum de Tervueren, 30 sept 1919

Onder toezicht van haar vader werkt ze voor verschillende wetenschappers; nog steeds tegen een zeer geringe vergoeding, af en toe met een subsidie maar meestal gratis.  Zelfs opdrachten van buiten de plantentuin komen op haar af.  Zo begint ze te tekenen voor Guillaume Severin (1862-1938) die op dat moment conservator is van het Musée Royal d’histoire naturelle de Belgique.  Guillaume Severin tekent zelf  entomologische illustraties, insecten dus (16).  We kunnen stellen dat veel tekeningen, toegekend aan Severin, niet enkel van hemzelf zijn, maar ook van de hand van Hélène Durand.  Twee jaar later gaat Hélène tekenen voor Henri Schouteden (1881-1972).  Schouteden is zoöloog en werkt voor zowel het Museum voor Natuurwetenschappen als voor het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika.  Ook hier gaat het vooral om illustraties van insecten. 
Jammer genoeg is het niet haar tekentalent maar haar inzet voor de botanische wetenschappen die ervoor zorgt dat Hélène Durand effectief lid wordt van de Société royale de botanique de Belgique in 1908 (17).  Op dat moment werkt Hélène samen met haar vader aan zijn laatste en zijn grootste werk.   Naast het vele werk over Afrikaanse flora maakt vader Théophile Durand er nog één: de Sylloge Florae Congolanae wordt een huzarenstukje van 716 pagina’s met een complete beschrijving van alle gekende Congolese planten met vermelding van plantensoort, de botanische naam van de plant, het geslacht en de vindplaats en met vermelding van de vinder van de plant.   Sylloge Florae Congolanae verschijnt in 1909 en is tot op vandaag een naslagwerk van groot belang voor iedereen die de Congolese flora bestudeert.  Dit is het enige gepubliceerde werk waarin Hélène Durand met haar volledige naam op de titelpagina vermeld staat.  We weten dat vader Durand steeds meer last heeft van zijn ogen.  Is Hélène in dit werk niet alleen de illustrator maar ook diegene die geïnventariseerd heeft, de verwerker van eerdere onderzoeken, de onderzoeker van nieuwe planten? We zullen het waarschijnlijk nooit weten.  Het werk wordt door de Koninklijke Academie van België bekroond met de Emile Laurentprijs 1907-1908 (18). 
Drie jaar later, in 1912,  sterft Hélènes vader en wordt Hélène Durand aangesteld als ‘préparateur au Jardin botanique de l’Etat’; niet als tekenaar maar als voorbereidster wordt ze een betalend werknemer van de Plantentuin.  

Medewerkers van de Plantentuin – Op de eerste rij de  vierde van rechts staat Hélène Durand.  Vooraan zien we ook  Charles Bommer en Georges Boulenger.
​

Een bladzijde uit één van haar schetsboekjes.
Rosaceae.  Pl . 148.  Fruits récoltés sur un poirier en espalier, les petits (voir Fig.C et D.) étant produits par des fleurs tardives.  Comm. Par Mesdemoiselles M. et T. Destrée. 96, Rue Van de Weyer, à Schaerbeck.                        d’après nature,  Hél. Durand. 7/12 1915

​Peziza venosa, Pers. = Discina venosa; Lamb. Pl. 193. Talus herbeux, ombragé par quelques arbres, exposés S-W. Dilkeeb, 3 mai 1918.  C.et E.B.  Champignons – Pezizaceae - 
​d’après nature.  Hél.Durand, 7 mai 1918.

​Ze werkt onvermoeibaar tot ze in augustus 1914 ontslagen wordt (19).  Die ganse maand zorgt zij voor de vluchtelingen en gelukkig kan ze begin september terugkeren naar de Plantentuin.  De omstandigheden zijn er echter niet optimaal.  De gebouwen zijn verouderd en er is geen verwarming.  Maar zoals voorheen blijft Hélène Durand verderwerken.  Zo maakt ze in 1915 tweehonderddrieënveertig tekeningen in opdracht van Charles Bommer (1866-1938), directeur van de plantentuin.    Ze werkt met inkt, met aquarel en met potlood voor het wetenschappelijk werk ‘Materiaux d’étude sur les Gymnospermes  provenant des cultures du Jardin botanique de l’Etat et de l’Arboretum de Tervuren’.  Een meesterwerk met welgeteld zevenveertig tekeningen van Hélène.  In zijn  bosbouwkundig museum, gelegen in de Rijksplantentuin laat Bommer veel tekeningen van Hélène Durand tentoonstellen.  De aquarellen zijn zowel originelen als kopieën die Hélène heeft nagetekend en  illustreren de specifieke eigenschappen van bomen.  

​Pinus Strobus, L. de l’Arboretum de Tervueren.         
​6 sept 1916, d’après nature.  We lezen van boven naar onder : op schaal 1 ½ de binnenkant en de buitenkant van een zaadknop, op 10/1 een stukje dennennaald, op ware grootte 1/1 dennennaald met de kegelvrucht en op 2/1 de inplanting van de bladeren.

​Charles Bommer is ervan overtuigd dat de botanische wetenschappers niet kunnen werken zonder de hulp van zijn tekenaars, want zo schrijft hij:  ‘Qui mieux qu’un artiste, en effet, peut alors – et encore – rendre les délicats coloris et détails des plantes, que la conservation en herbier tend à rendre moins lisibles?’  Daarom organiseert hij in 1928 in de Plantentuin een tentoonstelling met tekeningen van Hélène Durand en Ray Nyst (20) en hoopt op die manier dat er in de kunstscholen een opleiding botanisch tekenen tot stand zal komen.  Een droom die er helaas nooit komt. 
Ondanks haar zwakke gezondheid maakt Hélène Durand nog mooie werken waaronder twaalf voorstellingen van rozen voor ‘Les Roses de la Belgique’ van Georges-Albert Boulenger.  Ze tekent de roos in al haar facetten.  Met doorsnedes van de kelk, de stengel, de stamper, de meeldraden.  Het zijn allemaal juweeltjes. 
Hélène Durand sterft op 4 augustus 1934. 

Lentinus sp. d’après nature.              
​Hél. Durand. 17/6 1911

Lentinus sp. (cf.L.Tuberregium.) Pl.28. Champignons. Kitsantu – Congo (Frère Gillet) (Le sclérote se développe dans des stations très humides.) d’après nature.
​Hél. Durand. 16/6 1911

​De frisheid van de illustraties en de correct gevoelsmatige weergave van de planten, of die nu glanzend zijn of mat, fluweelachtig of glad; ze ontroeren stuk voor stuk. 
Het wordt hoog tijd dat deze dame wordt geëerd. Hélène Durand verdient het meer dan ooit om in de schijnwerpers te staan. 
 
Met dank aan Mevr. Nicole Hanquart, Gestionnaire scientifique – Chef de service Bibliothèque, art et archives – Jardin botanique de Meise
Ikzelf neem de volledige verantwoordelijkheid voor eventuele fouten.
 
                                                                                                                            Inge Van Bierviet
 
 
Noten
 

1. Over welke van de drie broers Bauer heeft Lawalrée het?  Ze waren alle drie botanisch kunstenaar: Josef (1756-1830) , Franz (1758-1840) en Ferdinand (1760-1826) . 
2. André Lawalrée (1921-2005) schrijft ook een biografie over Pierre-Joseph Redouté, La famille, l’oeuvre – Bruxelles : Crédit communal – 1996.
3. Pater Paul Henrard, hoogleraar plantenkunde aan de Universiteit van Namen, brengt in 1947 een wetenschappelijk tijdschrift uit met artikelen van Waalse natuuronderzoekers.  Het tijdschrift omvat prospecties van regionale opzoekingen van zowel botanisten, zoölogen, mycologen, enz… Natura Mosana wordt nog steeds uitgegeven door de Bibliothèque Universitaire Moretus Plantin, Namur en ondersteund door de Société Royale des Naturalistes de Charleroi, de Société Botanique de Liège, de Cercle des entomologistes liégeois en de Société des Naturalistes Namur-Luxembourg. 
4. Het Franstalig biografisch woordenboek, uitgegeven tussen 1886 en 1986 door de Académie royale de Belgique.  In het woordenboek zijn bekende en minder bekende maar wel vermeldenswaardige Belgen opgenomen met een korte biografie over deze persoon. Het duurt nog tot 1964 vooraleer er een Nationaal Biografisch Woordenboek (NBW) verschijnt door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Kunsten.
5. Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw worden veel botanische verenigingen opgericht, in  België alleen al acht: Société d’horticulture & de botanique de Huy, Société d’horticulture et de botanique de Schaerbeek, Société royale d’agriculture et de botanique de Louvain, Société provinciale d’horticulture et de botanique de la Flandre occidentale à Bruges, Cercle des jeunes botanistes liégeois, Société Botanique de Liège, Société royale d’agriculture et de botanique de Gand, Société royale de botanique de Belgique.  Ofschoon de Brugse vereniging niet meer bestaat, was deze waarschijnlijk de oudste van het land.  We vinden al vermeldingen in 1561.  Enkel de laatste vier verenigingen zijn, soms onder een andere naam, nog actief. 
6. Het Congrès International de Botanique is een 6-jaarlijks congres voor botanische wetenschappers.  In 1910 hebben Théophile Durand en Baron Adolphe de Moreau d’Andoy de leiding over de organisatie van deze 3de editie. 
7. Eén van zijn belangrijkste werken is de  ‘Index Generum Phaneroganorum’, Bruxelles, 1888.
8. Net vóór zijn dood in 1882 duidt Charles Darwin, directeur van KEW in Groot-Brittannië, Benjamin Dayon Jackson of BDJacks aan als redacteur voor de Index Kewensis.  De eerste twee volumes verschijnen in 1893 en 1895 en bevatten 400.000 plantennamen.  BDJacks vraagt Théophile Durand om mee te werken aan het eerste aanvullende deel van deze index.  Dit aanvullend deel bestaat trouwens uit 4 verschillende delen die afgewerkt zijn tussen 1886 en 1895, en uitgegeven tussen 1902 en 1906.  De Index Kewensis bevat alle bloeiende planten gepubliceerd tussen 1753, het jaar van Linnaeus werk Species Plantarum, en 1885.  Elke plant wordt er vermeld met haar botanische naam, geslacht en soort, zo ook de publicatie en de auteur die haar eerder vermeld heeft.  Indien mogelijk duidt men de geografische oorsprong van de plant aan.  Na dit eerste deel verschijnen nog 21 delen (de laatste in 2002).  Deze index wordt door botanici een lange tijd als onmisbaar beschouwd en het is pas sinds 2000 dat er een IPNI, International Plants Names Index,  online wordt gezet.  Deze omvat naast de gegevens uit de Index Kewensis ook de Grey Herbarium Card Index van Harvard en de Australian Plant Name Index van Canberra. 
9. In die periode heb je in Brussel  2 scholen die het kunstonderwijs aanbieden,  l’Académie de Saint-Luc  met vooral architectuurrichtingen en l’Ecole des Arts décoratifs met een afdeling schilderen, beeldhouwen, literatuur en fotografie.
10.    Het is niet honderd procent zeker dat Hélène Durand in deze school tekenles geeft.  Wat wel opvalt is dat Léo Errera, bij wie ze aan de Vrije Universiteit van Brussel botanische lessen volgt, in Sint-Joost-ten-Node woont.  En wel vlak bij de Kruidtuin waar hij zijn onderzoekslaboratorium heeft.  Bij plantenfysiologie bestudeert men de levensfuncties van de planten, de groei, ontwikkeling, reactie op het milieu,…   Na het overlijden van Léo Errera in 1905, wordt Jean Massart directeur van l’Institut Botanique Léo Errera.  (info IMIS, Vlaams instituut voor de Zee) Dankzij hem komen de eerste natuurreservaten in ons land en krijgt de ULB een proeftuin in Oudergem op de terreinen van Het Rood Klooster, tot op heden nog altijd de oorspronkelijke, experimentele tuin van Jean Massart.  (info. Leefmilieu Brussel)  
11. Later volgen het Koninklijk Instituut van Belgisch-Congo in Tervuren (nu het KMMA, Koninklijk Museum voor Midden-Afrika wat sinds 2018 het AfricaMuseum is.  ), het Koninklijk Belgisch Koloniaal Instituut (nu het KMMA), het Instituut der Nationale Parken van Belgisch-Congo (INP) en het Instituut voor Wetenschappelijk Onderzoek in Centraal-Afrika (nu het KBIN, Het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen).  
12. Twee jaar eerder sticht de jezuïet Justin Gillet le Jardin Botanique de Kisantu.
13. Begin de 20ste eeuw wordt van vrouwen niet verwacht dat ze zullen studeren.  In de gegoede klasse kan je als meisje het middelbaar onderwijs volgen maar daar stopt het dan ook. Sommige meisjes studeren op eigen houtje verder of juist niet, want van hen wordt verwacht dat ze huwen en een gezin stichten.  Mariette Hannon, dochter van een plantkundige, huwt met de natuurkundige Ernest Rousseau die op zijn beurt bevriend is met Jean-Edward Bommer.  Jean-Edward Bommer is een autodidactisch plantkundige die naast het lesgeven aan de Universiteit van Brussel departementshoofd is van de Rijksplantentuin.  Op die manier komt Mariette Rousseau in contact met de Plantentuin en gaat ze er helpen.  Ze ontmoet Elise, de echtgenote van Jean-Edward Bommer.   De leergierigheid van beide vrouwen brengt hen bij het mycologisch onderzoeken van paddenstoelen.  Mycologie is afgeleid van het Griekse mukès dat zwam betekent en logie wat leer betekent.  Mycologie is de studie van schimmels en paddenstoelen. 
14. Tijdens zijn onderzoeken maakt Emile De Wildeman soms zelf zijn tekeningen en op een bepaald moment ondertekent hij zijn werken met ‘De Wild’.
15. Oswald de Kerkhove de Dentergem is politicus maar vooral liefhebber van palmen en orchideeën waarover hij internationale studies maakt.  Hij is een voorvader van het Kasteel te Beervelde waar nog elk jaar tuindagen georganiseerd worden onder de naam ‘Park van Beervelde’.  In het Citadelpark in Gent staat een beeld op sokkel dat Flora, godin van de natuur, voorstelt met het portret van Oswald de Kerkhove de Dentergem.
16. Severin geeft op dat moment ook les aan het nieuwe Ecole de Médecine tropicale  in Brussel.  Hij sterft tijdens zijn onderzoeken aan een insectenbeet.  Vele tekeningen van Guillaume Severin behoren tot de collectie van Edmond de Sélys-Longchamps, en zijn vandaag eigendom van het KBIN. 
17. In 1908 zijn Charles Bommer president, Emile De Wildeman vice-president en Théophile Durand secretaris van de Société royale de botanique de Belgique.  Emile Durand is er bestuurslid.  Met zetel in de Rijksplantentuin is deze vereniging een plek waar botanici elkaar kunnen opzoeken en van ideeën kunnen wisselen.  Jaarlijks wordt een tijdschrift uitgegeven, de Bulletin de la Société royale de botanique de Belgique, waarin wetenschappelijk onderzoek van botanici uit het ganse land beschreven wordt.  Op pagina 363 van het Bulletin 1908, wordt het lidmaatschap van Hélène Durand vermeld: ‘Monsieur le Président proclame membre effectif, Mlle Hélène Durand, présentée à la dernière séance.’
18. De Emile Laurentprijs is een vierjaarlijkse prijs ter nagedachtenis van de veel te vroeg gestorven Plantkundige Emile Laurent. Vader en dochter Durand krijgen die prijs een jaar vóór het werk verschijnt.  Dat komt omdat wetenschappers tijdens de vergaderingen van de Société royale de botanique de Belgique hun vorderingen prijs geven en/of dat er al één en ander gepubliceerd werd in het bulletin van de vereniging.  Tijdens de vergadering van 4 oktober 1908 (zie bulletin - pg.339) deelt Théophile Durand de stand van zaken mee aan de andere leden en dankt hij ook enkele andere botanici.  Zonder hen zouden vader en dochter dit werk nooit hebben kunnen maken: ‘Dans une causerie , Monsieur Th Durand expose l'état actuel des connaissances sur la flore congolaise et montre les immenses progrès réalisés en douze ans depuis la publication des Etudes sur la flore du Congo.  Lorsque cet ouvrage a paru, on ne connaissait  qu'un millier de  phanérogames au Congo; actuellement , il y en a plus de 3500.  Il montre la part  brillante qui revient à la Belgique dans cette marche en avant.  Il rappelle les noms aimés de deux membres de notre Société, Alf. Dewévre et Em. Laurent, qui  ont largement contribué par leurs récoltes à faire connaître la flore du centre de l'Afrique et qui ont succombé victimes de leurs dévouement à la science.  Il souligne le travail considérable accompli par un autre de nos confrères, Monsieur Emile De Wildeman pour déterminer les matériaux recueillis.’
19. Niettegenstaande dat België zich neutraal opstelt, valt het Duitse leger België binnen op 4 augustus 1914.  Door gebrek aan financiële middelen en door verouderd materiaal kan het Belgische Rode Kruis de oorlogsgewonden niet verzorgen zoals het moet.   Een snel opgericht medisch comité zorgt ervoor dat er in Brussel alleen al meer dan 150 plaatsen, vooral (militaire) hospitalen, kloosters en pensionaten, ter beschikking gesteld worden voor de gewonden.  Aan burgermeisjes wordt gevraagd zich vrijwillig, dus onbezoldigd, in te zetten voor de verpleging van en de hulpverlening aan meer dan 30.000 gewonden en vluchtelingen. 
20. Ray Nyst (1863-1948) – voluit Raymond Nyst – is een tijd getrouwd met journaliste en feministe Elise Soyer, secretaris van de Nationale Vrouwenraad.  Tot hun vriendenkring behoren oa.  Constant Permeke, James Ensor, Fernand Knopff, Valerius de Sadeleer, Gustave Van de Woestyne, enz..   Bron : Aguttes, veiling 20 februari 2020 waar een lot van zevenenvijftig brieven gericht aan Ray Nyst geveild werden. 
21. Deze extra noot is niet verwerkt omdat er geen uitsluitsel is omtrent de inhoud. Verder en dieper onderzoek zal dit eventueel kunnen weerleggen.  Maar ik wil jullie deze niet onthouden: We zijn augustus 1897 als onze landgenoot Etienne-Constantin de Gerlache (1785-1871) met de driemaster Belgica op poolexpeditie gaat.  Deze expeditie heeft enkel wetenschappers aan boord die zoveel mogelijk informatie over het Zuidpoolgebied moeten verzamelen.  Op het dek is speciaal daarvoor een laboratorium voor zoölogisch en oceanografisch onderzoek gebouwd.  Mariette Rousseau en Elise Bommer publiceren in 1905 een mycologisch werk over paddenstoelen die met deze expeditie zijn meegekomen.  Hebben zij de bijhorende tekeningen gemaakt of zijn er enkele van de hand van Hélène Durand.  Dat vragen wij ons af. 

 
Bronnen
AIGRET Clement, Les Roses Belges, Bulletin de la Société royale de botanique de Belgique, Tome 45, 1908, pg. 102 ev.
BRUN C., Uit Schweizeisches Künstler Lexikon – 1902 – pg 104.
COGNIAUX A., Théophile Durand et Hélène Durand, Sylloge Florae Congolanae, Bulletin de la Société royale de botanique de Belgique, Tome 46,1909,  pg. 424 ev.
CORNEL B. , Het Rijksarchief in België – Inventaris van het archief van het Belgische Rode Kruis (Eerste Wereldoorlog), 1914-1922  (m.m.y. M. Amara, F. Strubbe en P.-A. Tallier).
DAIGRE D.-Vanderpelen, Le Jardin botanique de Bruxelles (1826-1912) : Reflet de la Belgique, enfant e l’Afrique, Uitgegeven door de Académie royale de Belgique, 20 september 2012.
GUBIN Eliane, Dictionnaire des femmes belges : XIXe et XXe siècles – 2006, pg 222.
HALLEUX Robert, e.a., Geschiedenis van de wetenschappen in België. 1815-2000 – Dexia Brussel/ La Remaissance du Livre, Tournai 2001.
HISTORIEK.net, humanist en botanicus Léo Errera – 78680.
LAWALREE A., Biographie Nationale Index – XLI 1979-1980, pg 288-291.
LAWALREE A., Nouvelle Biographie Nationale – Vol.2, Academie royale des sciences, des lettre et des beaux-arts de Belgique, 31 décembre 1990, pg. 148 ev.
PAUWELS L., Les Jardins Botaniques d’Eala et de Kisantu, 2002.
ROBYNS W., Gillet Justin, Frère de la Compagnie de Jésus, missionnaire – 1955 – Biographie Coloniale Belge, vol.4, col. 337-342.